Zapraszam Was na krótką podróż przez historię Krakowa w lekko zakurzonej serii, która odświeżam „Kraków dawniej i dziś”. W powyższym filmie przyjrzymy się, jak zmienia się nasze miasto – i jak przy okazji znikają jego dawne historyczne fragmenty.  Rejon ulic Wita Stwosza, Rakowickiej i cmentarza Rakowickiego, tereny, które kiedyś należały do Twierdzy Kraków.

Spójrzmy teraz, jak od czasów magazynów Twierdzy Kraków, rejon ten przekształcił się – w nową miejską dzielnicę. Pod koniec XIX wieku, na tyłach ówczesnego Dworca Głównego w Krakowie, Austriacy zorganizowali rozległy kompleks aprowizacyjny Twierdzy Kraków. Był to zespół magazynowo-produkcyjny fortecy, zapewniający wyżywienie dla nawet 90-tysięcznej załogi wojskowej w razie oblężenia. W skład kompleksu wchodziły m.in.:

• Młyn i piekarnia
• Fabryka konserw
• Chłodnia i lodownia
• Magazyny żywnościowe i spichlerze
• Budynki koszar wojskowych

Główne zabudowania powstawały sukcesywnie w latach 1888–1915 roku.  Były to masywne budynki z czerwonej cegły o charakterze koszarowo-magazynowym, tworzące zaplecze „kuchni i spiżarni” Twierdzy Kraków. Znaczenie tego miejsca okazało się krytyczne jesienią 1918 roku – 31 października polscy konspiratorzy przejęli bez walki wojskowe magazyny, a zgromadzone tam ogromne zapasy żywności pomogły zapobiec głodowi i rozruchom w wyzwolonym mieście. Natomiast Po II wojnie światowej  dawne magazyny aprowizacyjne  przejęło Wojsko Polskie.  Jeden z budynków (oznaczony niegdyś numerem 4) przetrwał jako materialna pamiątka po Twierdzy Kraków.  W 1992 roku przekazano go na potrzeby tworzonego Muzeum Historii Armii Krajowej.  Od 2000 roku budynek ten stał się siedzibą Muzeum AK im. gen. Emila Fieldorfa Nila.  Muzeum zachowało historyczny charakter obiektu będącego obecnie unikatowym przykładem architektury militarnej tamtej epoki.  I na całe szczęście, budynek Muzeum AK oraz dwa sąsiadujące z nim niszczejące zabudowania zostały wpisane w 2006 r. do rejestru zabytków jako unikatowy zespół fortyfikacyjny.

Losy powojenne i decyzje konserwatorskie na terenie magazynów

Przez wiele lat okolica dawnych magazynów aprowizacyjnych zachowała swój historyczny charakter  choć z czasem popadła w ruinę. Ponieważ cały obszar między ulicami Rakowicką, Wita Stwosza i Żelazną figurował w gminnej ewidencji zabytków, wszelkie zmiany wymagały uzgodnień konserwatorskich.  Uchwalony w marcu 2022 miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego objął go ścisłą ochroną konserwatorską, nakładając obowiązek przeprowadzenia badań archeologicznych przed podjęciem jakichkolwiek prac budowlanych. Jesienią 2022 roku odsłonięto pozostałości fundamentów czterech murowanych budynków gospodarczych, wchodzących niegdyś w skład zaplecza Twierdzy Kraków. Odkryto zarysy dawnych magazynów, które istniały tu przed ponad wiekiem. Dla archeologów nie było to zaskoczeniem; istnienie reliktów było dobrze udokumentowane archiwalnie. Teren przyszłej inwestycji przemienił się w stanowisko badań, gdzie specjaliści zinwentaryzowali układ ceglanych fundamentów i zebrali drobne znaleziska. Prace odbywały się pod nadzorem Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, a ich wyniki posłużyły do oceny wartości pozostałości historycznych. Miałem szczęście uchwycić te wykopaliska na zdjęciach  z drona, które mogę Wam teraz zaprezentować. 

W listopadzie 2022 zakończono badania, co otworzyło drogę inwestorowi do kolejnego etapu. W maju 2024 wydano pozwolenie na budowę wraz z zgodą na rozbiórkę zachowanych pozostałości zabudowy fortecznej i jej fundamentów. Decyzja ta oznaczała ostateczne usunięcie fizycznych reliktów  dawnego zespołu aprowizacyjnego.  W praktyce uznano, że zachowanie autentycznych ruin in situ nie jest możliwe, ale zobowiązano dewelopera do należytego upamiętnienia historycznej warstwy tego miejsca.  Oznacza to między innymi wkomponowanie w projekt elementów nawiązujących do dawnej fortecznej zabudowy. W przestrzeni osiedla przewidziano tablice informacyjne opisujące historię wojskowego Centrum Aprowizacji oraz wydarzenia związane z przejęciem Krakowa w 1918 roku.

Projekt WITA – nowa zabudowa biurowo-mieszkaniowa

W miejscu dawnych wojskowych magazynów powstaje obecnie wielofunkcyjny kompleks biurowo – mieszkalno – usługowy – projekt WITA.  To wspólne przedsięwzięcie firmy Echo Investment i należącej do niej spółki Archicom. Zabudowę tworzyć będzie pięć niskich budynków, rozmieszczonych wokół centralnego pasa zieleni. 2 budynki biurowo-usługowe, 2 budynki wielorodzinne oraz piaty budynek prywatny akademik .  Łączna powierzchnia terenów zielonych wyniesie ok. 7000 m². Będą to skwery, trawniki, ogródki deszczowe.  Powstanie tutaj zabudowa z ceglaną elewacją nawiązująca stylistyką do historycznych magazynów. Inwestycji ruszyła w połowie 2024 roku.

Nowa inwestycja w kontekście przekształceń miasta

Okolica, która przez ponad sto lat pełniła funkcje zaplecza wojskowego i zachowała relikty historycznej zabudowy, obecnie przechodzi gwałtowną metamorfozę w nowoczesną dzielnicę. Jeszcze na początku XXI wieku dominowały tutaj pofabryczne pustostany i zaniedbane tereny wojskowe. Dziś przestrzeń ta wypełnia się wielkomiejską zabudową, rozpoczętą wiele lat temu budową kampusu Uniwersytetu Ekonomicznego oraz nowych osiedli mieszkaniowych przy ul. Rakowickiej.  

Dawne obiekty Twierdzy ustępują miejsca nowoczesnej zabudowie. Osobiście bardzo nurtuje mnie przyszły los dwóch pozostałych niszczejących  obiektów sąsiadujących z muzeum, które zostały wpisane  do rejestru zabytków.   Co się z nimi stanie?

Podsumowując – filmowa opowieść o przemianie rejonu ulic Rakowickiej, Wita Stwosza i Żelaznej ukazuje kontrast pomiędzy dawnym a nowym Krakowem.

Z lotu ptaka zobaczymy dziś powstający kompleks architektoniczny wyrastający na fundamentach historii.   Pierwszy etap budowy odsłonił fizyczne ślady przeszłości – fundamenty, które przez moment połączyły historię z teraźniejszością na jednym kadrze. Teraz znikają pod nowymi gmachami. Pozostanie po nich wspomnienie w postaci  tablic informacyjnych i  ekspozycji muzealnych.