Krakowskie synagogi, krakowscy Żydzi

Pierwsza wzmianka o istnieniu krakowskiej gminy żydowskiej pochodzi z 1028, jednak obecnie historycy nie są w stanie nic więcej na jej temat napisać. Wiemy tylko, że najprawdopodobniej usytuowana była w sąsiedztwie Wawelu.

Określenie dzielnica żydowska spotykamy po raz pierwszy w najstarszej księdze Krakowa, zaraz na jej początku, w zapisce pod datą 1304. Społeczność żydowska była już wtedy na tyle ważnym elementem miasta, że ówczesne nazewnictwo odzwierciedliło jej istnienie. Kolejnym ważnym źródłem jest nota z 1317, informująca o murze naprzeciw kolonii żydowskiej, który oddzielał dwa związane z jej mieszkańcami punkty aglomeracji Krakowa, położoną wewnątrz obwarowań ulicę żydowską i ulokowany poza nimi, przy młynach nad Rudawą, cmentarz żydowski. Granice pierwszego kwartału żydowskiego dają się odtworzyć tylko częściowo. Ulica żydowska biegła od Rynku do murów, gdzie zamykała ją furta, wymieniona w źródłach po raz pierwszy w 1366. Do końca lat sześćdziesiątych XV wieku Żydzi zamieszkiwali w położonej bliżej murów lewej, idąc od Rynku, części ulicy oraz na przyległym obszarze zamkniętym ulicami Garncarską (Gołębią), bezimienną w średniowieczu dzisiejszą Jagiellońską (na jej odcinku między św. Anny a Garncarską) i murem. Historycy oceniają obecnie, że wspólnota żydowska Krakowa w pierwszej połowie XV wieku liczyła nie więcej niż 500-600 osób. Do 1400, to jest do ulokowania stającego na rogu ulic św. Anny i Jagiellońskiej kolegium uniwersyteckiego, jedyną chrześcijańską instytucją na ulicy żydowskiej był kościół parafialny (obecnie kościół św. Anny). Wzmiankowana po raz pierwszy dopiero w 1356 bóżnica stała przy końcu ulicy, na terenie obecnego Collegium Nowodworskiego, na działce położonej naprzeciwko kościoła św. Anny. W 1400 na mocy decyzji królewskiej dawna kamienica Pęcherzów stała się pierwszą siedzibą odnowionego uniwersytetu.

Efektem wzmożonej religijności, spowodowanej potworną pandemią dżumy w Europie (1348-1350) stały się pogromy Żydów, niesłusznie posądzanych o jej rozprzestrzenianie. Niestety ta przerażająca moda dotarła, z pewnym opóźnieniem również do Polski. Pierwsze pogromy Żydów w Krakowie miały miejsce kolejno w latach 1369, 1407, 1454. Żydom zaczęło żyć się coraz gorzej w Krakowie. Na mocy układu z 1469 zmuszeni zostali do przeniesienia się w rejon dzisiejszego placu Szczepańskiego, ustępując miejsca Akademii Krakowskiej. Jednak to nie koniec, w zasadzie dopiero początek długiej drogi przesiedleń jakiej mieli zostać poddani krakowscy Żydzi na przestrzeni wieków. W 1485, aby pozostać w Krakowie, Żydzi zrzekli się prawa handlu i wykonywania rzemiosła, a zatem bogatym została lichwa a biedocie żebractwo. Nie wolno im już będzie zajmować się handlem i pośredniczyć w czynnościach handlowych między kupcami a ludnością chrześcijańską. Wolno im było natomiast sprzedawać wyłącznie te rzeczy, które zostały u nich przez chrześcijan zastawiane i nie wykupione, a zatem przeszły na ich własność. Musieli jednak tego dowieść pod przysięgą.

W 1494 w Krakowie wybuchł straszny pożar, którego centrum znajdowało się koło Nowej Bramy i rozszerzył się, aż do ul. Szewskiej. Spłonęły bramy św. Mikołaja, Floriańska, Sławkowska, kościół św. Marka a tłum podczas pożaru rzucił się na mieszkania i sklepy żydowskie i zaczął je rabować. Wielu Żydów podczas tych zamieszek zginęło. Jan Olbracht zamknął pod presją gawiedzi do więzienia starszyznę żydowską, czyniąc niejako odpowiedzialną za czyny krakowskich Żydów! Dzięki wstawiennictwu Filipa Kalimacha, starszyznę wypuszczono a Król trochę przychylniej spojrzał na Żydów. Jednak mieszczanie napierali, znajdując poparcie wśród kleru. Biskup krakowski pisał do Króla;

„serce mi krwawi dla tej krzywdy Bożej, z powodu obrazy imienia Chrystusa, z powodu tej bezcennej śmiałości Żydów, którym nie dość, że wysysają krew chrześcijańską, lub kradną chrześcijańskie dzieci – potem ogłaszane za święte – by je zarzynać, lecz swemi brudnemi rękami jeszcze okropniejsze spełniają zbrodnie, tak że bez bólu i bez drżenia nie mogę o tem pisać. (…) A czyż nie mają być dla nas przestrogą wypadki, jakie na nas niebo zwaliło: Krwią sycony pożar Krakowa, niebywałe wylewy, pomór, niewola tylu tysięcy, ziem spustoszenie, wróg na karku … Zaiste boję się, by nie spełniło się proroctwo, głoszone tu przed laty przez ojca Kapistrana!”

Głos wielebnego przeważył i krakowskich Żydów wygnano na Kazimierz. Co stało się z ich majątkiem, źródła milczą.

Słów parę o krakowskich synagogach, przynajmniej tych największych i najokazalszych:

17 kwietnia 1389 był pierwszym dniem dwudniowego pogromu praskich Żydów, jaki dokonała chrześcijańska społeczność tego miasta. W wyniku tych wydarzeń śmierć poniosło setki Żydów. Po tych wydarzeniach wielu z tych praskich Żydów, którzy przeżyli wyjechało z Czech i na miejsce swojego osiedlenia wybrało Kraków. To właśnie z ich przybyciem wiąże się powstanie Synagogi Starej, która z całą pewnością funkcjonowała już w 1407.

Synagoga Stara znajdująca się przy ul. Szerokiej 24 (obecnie znajduje się tam Muzeum Krakowa) jest symbolem historii i tradycji krakowskich Żydów, gdyż do momentu wybuchu II wojny światowej stanowiła centralny ośrodek żydowskiego życia religijnego w Krakowie. W 1557 synagoga uległa niemal całkowitemu spaleniu, zresztą nie był to jedyny pożar w jej historii. Dość szybko postanowiono ją odbudować, jednak w zmienionym stylu, nadając jej zgodnie z duchem epoki renesansowy charakter. Pomimo dość daleko idących zmian, zachowano dwunawowy układ synagogi, odtworzono krzyżowo-żebrowe sklepienia oraz podniesiono mury, zwieńczając je arkadową attyką. Prace budowlane trwały do 1570. Na kolejny kapitalny remont budynek synagogi musiał czekać wiele lat. Dopiero w 1900 ze względu na bardzo zły stan techniczny oraz wizualny powołano do życia Komitet Odbudowy Starej Synagogi. Wieloetapowe prace budowlane prowadzone były w latach 1904 – 1914 oraz 1924 – 1925 i znacznie poprawiły stan oraz infrastrukturę synagogi, dodając do jej unikatowej architektonicznej konsystencji neorenesansowy pierwiastek. W okresie II wojny światowej Niemcy z pełną premedytacją zdewastowali synagogę, urządzając w niej magazyny. Sprzęty liturgiczne, archiwalia oraz bezcenną bibliotekę rozkradziono lub zniszczono. Zrujnowano również synagogę w warstwie technicznej oraz architektonicznej. W latach 1956 – 1959 odbudowano Starą Synagogę, przywracając jej unikatowy wygląd. Renowację w całości sfinansowano z budżetu państwa. W 1958 Krakowska Kongregacja Wyznania Mojżeszowego uroczyście przekazała synagogę na cele muzealne.

Synagoga Wysoka znajdująca się przy ul. Józefa 38, powstała około 1556 na mocy przywileju Zygmunta II Augusta z funduszów bliżej  nieokreślonego darczyńcy. Jej konstrukcję można porównać do bożnic, które zakładano w getcie weneckim, gdzie dobudowywano kolejne piętra do domu mieszkalnego, z przeznaczeniem na synagogę. Niewątpliwie, jak na warunki środkowoeuropejskie, jest to unikatowy budynek bożnicy. Podczas potopu szwedzkiego synagogę znacząco zniszczono, jednakże po tych tragicznych wydarzeniach podjęto się jej renowacji. Pod koniec XIX w. dobudowano do synagogi Wysokiej budynek (obecnie ul. Józefa 36), w którym na piętrze ulokowano babiniec oraz dodatkową salę do modlitwy. Jak wszystkie krakowskie synagogi, również synagogę Wysoką, w okresie II wojny światowej Niemcy zdewastowali oraz ograbili z drogocennego wyposażenia liturgicznego. Po wojnie mieściły się w jej murach magazyny. W 1966 budynek synagogi władze przekazały PKZ (Pracowni Konserwacji Zabytków), która wykonała stosowny remont, tym samym ratując ten unikatowy zabytek. Aby dostosować budynek do nowych zadań, dokonano szeregu zmian budowlanych: wykonano klatkę schodową oraz dodatkowe wejścia, zmieniono sklepienie głównej sali i właśnie wtedy nadbudowano, tak charakterystyczną dla tego budynku, szklaną konstrukcję na dachu. W 2008 budynek synagogi Wysokiej w części odzyskała Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie.

Na skrzyżowaniu ulic Kupa, Izaka znajduje się piękna XVII wieczna Synagoga Izaka Jakubowicza.

30 kwietnia 1638 Izak Jakubowicz (Reb Ajzyk reb Jekeles) otrzymał pozwolenie od króla na budowę synagogi. Izak Jakubowicz był seniorem gminy żydowskiej prawie przez całe życie (1608-1647) oddając władzę już jako staruszek najstarszemu synowi Mojżeszowi. Izak prowadził różne interesy: pożyczał pieniądze pod zastaw, handlował złotem, srebrem i jedwabiem. Powszechnie nazywany był Izakiem Bogatym a swój sklep prowadził nieopodal Starej synagogi na Kazimierzu. Jakubowicz mieszkał na rogu cmentarza, naprzeciw ufundowanej przez siebie synagogi – znanej dzisiaj jako Synagoga Ajzyka.

Znajdująca się przy ul. Szerokiej 40 Synagoga Remu jest obecnie głównym miejscem modlitw żydowskiej społeczności Krakowa. Wybudowana została około 1558 w stylu renesansowym. Jej fundatorem był kupiec i bankier królewski Izrael Isserles Auerbach. Zbudował ją dla swojego syna – uczonego, wybitnego komentatora Talmudu, krakowskiego rabina Mojżesza Isserlesa zwanego Remu (jest to akronim utworzony od Rabi Mosze Isserles). Warto wspomnieć, że wspomniany wyżej Remu był najsłynniejszym żydowskim uczonym w Polsce. Obok synagogi znajduje się cmentarz żydowski założony w połowie XVI w., jeden z najstarszych w Europie. Zwany jest Cmentarzem Remu, ponieważ jest tam pochowany Mojżesz Isserles, a w rocznicę jego śmierci przybywają na grób rabina pobożni Żydzi z całego świata. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1552 a najnowszy z 1850. W 1800 cmentarz Remu nakazem władz austriackich został zamknięty. Ta decyzja została podjęta z przyczyn sanitarnych, bowiem w tamtym okresie władze likwidowały wszystkie cmentarze znajdujące się w centrum miasta. Pomimo tego zdarzały się jeszcze nieliczne pochówki w późniejszym okresie. W czasie II wojny światowej cmentarz uległ niemal całkowitemu zniszczeniu. W 1959, na jego terenie odbyły się intensywne prace porządkowe oraz rekonstrukcyjne, w wyniku których odnaleziono oraz odrestaurowano wiele macew. Cmentarz został odnowiony.

Przy ulicy Szerokiej 16 znajduje się barokowy budynek, który skrywa niegdysiejszą Synagogę Poppera. Synagoga ufundowana została w 1620 przez jednego z najbogatszych Żydów w na Kazimierzu – Wolfa Bociana, czyli Wolfa Poppera. Poprzez małżeństwo z Cyrlą, córką bogatego krakowskiego kupca Judy Leiba Landaua, oraz zmysł do interesów szybko doszedł on do wielkiej fortuny. Po śmierci Bociana na Kazimierzu rozpoczęła się batalia spadkowa, w wyniku której ta bogato zdobiona synagoga przekazana została około 1653 żydowskiej gminie na Kazimierzu. Znaczący remont synagoga Poppera przeszła dopiero w 1827, kiedy to dobudowano babiniec, przebudowano dach oraz schody, a dziedziniec synagogi został wówczas oddzielony zachowaną do dzisiaj bramą od ul. Szerokiej. Synagoga była jeszcze wielokrotnie remontowana. W czasie II wojny światowej Niemcy nie oszczędzili również tej synagogi, dotkliwie dewastując ten unikalny zabytek. Po wojnie w pomieszczeniach synagogi przez kilka lat mieszkali żydowscy repatrianci ze Związku Radzieckiego. W 1956 władze miejskie przeznaczyły budynek na dom kultury, eksmitując Kongregację, która natychmiast skutecznie oprotestowała tę decyzję. W latach 1964 – 1967 przeprowadzono gruntowny remont synagogi. Po remoncie, już za zgodą Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Krakowie, budynek synagogi Poppera był przez wiele lat jedną z siedzib Staromiejskiego Centrum Kultury Młodzieży. Obecnie jest on własnością Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie, a od 2017 mieści się w nim księgarnia Austeria.

Kolejną ważną dla krakowskich Żydów synagogą jest Synagoga Kupa, która znajduje się przy północnej linii dawnych murów obronnych Kazimierza, na posesji pomiędzy ulicami Warszauera i Miodową. Wzniesiona w 1643 ze składek kazimierskich złotników (hebrajskie słowo „kupa” oznacza składkę członków gminy; skarb kahału, stąd nazwa synagogi). Jest w stylu barokowym, w prostej bryle nakrytej dwuspadowym dachem, a jedynymi elementami wskazującym na jej sakralny charakter są wysokie półokrągło zakończone okna. To właśnie do tej synagogi 11 września 1945 wdarł się tłum i dokonał ostatniego w dziejach Krakowa pogromu ludności żydowskiej.

Najbardziej rozpoznawalną i reprezentacyjną krakowską synagogą, jednocześnie najnowszą jest Synagoga Tempel, znajdująca się na narożnej posesji przy ulicach Miodowej i Podbrzezie. Budynek powstał w latach 1860 – 1862, jest eklektyczny; neorenesansowy z elementami w stylu mauretańskim. Do synagogi Tempel należy znajdująca się na jej posesji mykwa, z wejściem od ulicy Podbrzezie 1. W synagodze Tempel organizuje się obchody żydowskich świąt i innych ważnych uroczystości, na które zapraszani są liczni goście; przedstawiciele władz miasta i województwa, wyższych uczelni, reprezentanci różnych wyznań, krakowska społeczność żydowska i sympatycy.

Zapewne dziwicie się, dlaczego te wszystkie budowle przetrwały II wojnę światową? Kazimierz wraz ze swoimi unikatowymi synagogami przetrwał, gdyż Niemcy chcieli po wygranej wojnie postawić na jego miejscu rządowe gmachy. Zwyczajnie nie widzieli sensu w burzeniu czegoś, co według nich jeszcze może się przydać jako magazyn. 

Czytaj więcej: https://gwzkrakow.pl/services/synagogi/

Stara Synagoga dawniej i dziś

Poniżej prezentujemy porównanie zmian jakie zaszły na przestrzeni czasu w wyglądzie Synagogi Starej. Zdjęcie archiwalne ze zbiorów Muzeum Krakowa autorstwa Ignacego Kriegera z roku około 1870  oraz współczesne. 

Galeria krakowskie synagogi zdjęcia z drona